Η εννοιολογική προσέγγιση στην διαμόρφωση μιας επιστημονικής κοσμοαντίληψης ακολουθεί, κυρίως, δύο δρόμους που έχουν θετικιστικό ή ρεαλιστικό χαρακτήρα. Η θετικιστική αντίληψη για την πραγματικότητα, που απορρέει από "τους πολλούς που παρατηρούν, ερμηνεύουν, επικοινωνούν και συμφωνούν" και από τον διυποκειμενικό συμβιβασμό των αντιλήψεων για την πραγματικότητα, τοποθετεί τον παρατηρητή στον κεντρικό ρόλο. Η ρεαλιστική άποψη δίνει έμφαση στην πεποίθηση ότι ο φυσικός κόσμος υπάρχει "εκεί έξω", αυτόνομα και ανεξάρτητα από την παρατήρηση ή την συνείδηση του παρατηρητή. Οι νέες συνθήκες που χαρακτηρίζουν την επιστημονική έρευνα δημιουργούν ωστόσο ένα νέο όραμα για την Φύση, βαθύτατα διαφορετικό από την κοσμοαντίληψη που μας κληροδότησε ο επιστημονικός διαφωτισμός του 17ου αιώνα. Οι επαναστατικές ανακαλυψεις της νέας φυσικής του 20ού αιώνα και η επακόλουθη αμφισβήτηση του ντετερμινισμού, σε ζητήματα που αφορούν στη φύση της ύλης, στην ιδέα της αδιαχώριστης ενότητας του κόσμου μας και στον ρόλο της συνείδησης στο γίγνεσθαι του κόσμου, έχουν ριζικές εννοιολογικές συνέπειες στην κοσμολογία, στην φιλοσοφία και στην θεολογία.