Το Συμβούλιο της Αρχαιολογικής Εταιρείας μου ανέθεσε, το 1984, τη σύνταξη της διεξοδικής ιστορίας του Ιδρύματος. Καθώς πλησίαζε το έτος του εορτασμού της επετείου των 150 χρόνων έγινε φανερό ότι η ιστορία αυτή, ογκώδης και λεπτομερής, δεν ήταν δυνατόν για πολλούς λόγους να κυκλοφορηθεί εγκαίρως και αποφασίστηκε να δημοσιευθεί προκαταρκτικώς σύντομη ιστορία με την οποία θα δινόταν κατά το δυνατόν πλήρης εικόνα του έργου του χωρίς τον φόρτο των αποδεικτικών στοιχείων. Εξ αρχής διαπίστωσα πως η σύντομη ιστορία ήταν επιχείρημα πρωθύστερο και, πιστεύω, απατηλό, γιατί αυτού του είδους τα έργα κρύβουν πάντοτε, με τις αναγκαστικές παραλείψεις που γίνονται, πολλά ουσιώδη και δεν επιτρέπουν τον σχηματισμό ακριβούς ιστορικής εικόνας του περιγραφομένου. Η ιστορία που συνέταξα λοιπόν εικονίζει με συντομία το οργανωτικό και αρχαιολογικό έργο της Εταιρείας αλλά δεν εικονίζει την πνευματική πορεία, μέσα στο Ίδρυμα, αυτών που τη διηύθυναν και την έφεραν στη σημερινή της μορφή. Τούτο το θεωρώ ως μεγάλη έλλειψη· γνωρίζοντας τον τρόπο και τα κίνητρα των ενεργειών τους καταλαβαίνουμε γιατί η Εταιρεία είχε αυτή την πορεία και όχι άλλη. Η Αρχαιολογική Εταιρεία αποτέλεσε από την ημέρα της ίδρυσής της ιδεολογικό θεμέλιο του νέου ελληνικού κράτους. Έδινε την αδιάψευστη ύλη πάνω στην οποία αυτό βασιζόταν και πρόβαλλε τίτλους κατευθείαν καταγωγής των Ελλήνων από τους Αρχαίους. Για τον Στέφανο Κουμανούδη ο επόμενος εθνικός σταθμός, μετά το 146 π.Χ., ήταν ο Ρήγας. Και αν του Ρήγα το έργο ήταν ζωντανό και κοντινό, των προγόνων ήταν νεκρό και άφαντο. Έπρεπε αυτό το έργο να ζωντανέψει και να φανερωθεί μέσα από τα ερείπια, την ταπείνωση και τη διαφθορά της τουρκοκρατίας. Οι λίθοι που έσωζαν τα έργα των αρχαίων και οι οποίοι μας συνέδεαν με αυτούς, ως κληρονόμους του τόπου και της γλώσσας, έπρεπε να αποκαλυφθούν και να αναστηλωθούν. Με τούτη την κατευθυντήρια γραμμή προχώρησε η Εταιρεία έχοντας συναίσθηση του έργου που επιτελούσε, όπως και τα δύο άλλα ομήλικα ιδρύματα, η Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία (1836) και το Πανεπιστήμιο Όθωνος (1837). Η ίδρυση και η δράση της Εταιρείας είναι ένα από τα ευτυχέστερα γεγονότα της ελληνικής πνευματικής ιστορίας. Η διοικητική και κοινωνική κατάσταση της Ελλάδος του πρώτου μισού του 19ου αι. ήταν τέτοια ώστε χωρίς την ύπαρξη της Εταιρείας είναι βέβαιο πως μέγας αριθμός μνημείων θα είχε καταστραφεί, οι γνώσεις μας θα ήταν λιγότερες και ελλιπέστερες και η Αθήνα θα ήταν διαφορετική, δηλαδή ακόμη χειρότερη. Το ότι η Αθήνα σώζεται ως πόλη με τις νησίδες της Ακροπόλεως και των κλιτύων της, τον λόφο του Φιλοπάππου, τον Λυκαβηττό, τον Κεραμεικό, την Πνύκα, το Ολυμπιείο με το Ζάππειο, τον λόφο του Αστεροσκοπείου, τη Ρωμαϊκή Αγορά, τη Βιβλιοθήκη του Αδριανού, είναι έργο της Εταιρείας, όπως και το ότι μπόρεσε να γίνει η ανασκαφή της Αγοράς η οποία άρχισε από αυτήν ως προετοιμασία του εδάφους για το μεγάλο εγχείρημα των Αμερικανών, δεχόμενη επί εκατό χρόνια σχεδόν τις πιέσεις των κατοίκων της πολυάνθρωπης συνοικίας που κατείχε τον χώρο του κέντρου της αρχαίας πόλης. Και ότι τούτο επαναλήφθηκε σε πλήθος τόπων, σ ολόκληρη την Ελλάδα, στην Εταιρεία το οφείλουμε. Χωρίς τις ανασκαφές της Ακροπόλεως, του Κεραμεικού, των Μυκηνών, του Σέσκλου, της Επιδαύρου, που θα βρισκόταν σήμερα η αρχαιολογική επιστήμη