Ο Παπαδιαμάντης παρουσιάζεται ως λάτρης της φύσης και ευαίσθητος, αυθεντικός εκφραστής της νεοελληνικής φυσιογνωμίας, με τις βυζαντινές, χριστιανικές, κοινωνικές και γεωγραφικές καταβολές της. Γι' αυτό και είναι άλλωστε γλωσσοπλάστης, μάστορας της περιγραφής, οξυδερκής και συγκαταβατικός παρατηρητής του εαυτού του και των άλλων. Με μια λέξη, θεωρείται ηθογράφος, που δεν ηθικολογεί, αλλά παριστά τους ανθρώπους και τη φύση γυμνούς, άδολους, ακόμη και μέσα στη μικρότητά τους.
Αφήνουμε κατά μέρος τις θρησκευτικές και κοινωνικές προκαταλήψεις του, για να πούμε ότι ο ηθογράφος δεν είναι αντικειμενικός παρατηρητής. Η τέχνη είναι ο κόσμος άλλη μια φορά, έλεγε ο Σοπενχάουερ. Ο Παπαδιαμάντης εκφράζει με τις λέξεις, ενώ ζει στην Αθήνα, τα βιώματα του, που προφανώς έχουν τροποποιηθεί και εμπλουτιστεί στην πορεία του χρόνου από τις ίδιες τις επιδράσεις και τις αλλαγές που υφίσταται ο φορέας τους. Ο συγγραφέας μας περιγράφει μαγεμένος, ξανά και ξανά, έναν προσωπικό βιωματικό κόσμο, βλέποντας τον από μια μόνο οπτική γωνία. Είναι η οπτική γωνία της παιδικότητας, όπως την πλάθει όμως ένας ενήλικος, επιλέγοντας θραύσματα αναμνήσεων και ενώνοντας τα, με τη βοήθεια ενός προσωπικού εκφραστικού οργάνου, σε άπειρες παραλλαγές, για να στήσει σκηνικά μπροστά στα οποία παίζει σχεδόν πάντα ο ίδιος ηθοποιός. Κι αυτό αποκαλύπτει τη διανοουμενίστικη φενάκη που αντιπροσωπεύει τόσο η "ψυχή του λαού" όσο και η "πιστή" αναπαράσταση της.